1. Petro kimdir

I. Petro kimdir, 7 Mayıs 1682 – 8 Şubat 1725 tarihleri arasında Rusya‘nın Çarı olarak hüküm sürmüştür. ”Büyük Petro” olarak bilinen Rus çarı Rönesans ve Reform döneminde yaptığı çalışmalar sayesinde Rusya‘nın Avrupa‘nın gerisinde kalmasını önlemiştir.

I. Petro, 9 Haziran 1672 tarihinde Moskova, Rusya‘da doğmuştur. Babası Çar Aleksey Mihayloviç’dir. Annesi babasının ikinci eşi Natalya Narışkina’dır.

29 Ocak 1676 tarihinde babası Çar Aleksey Mihayloviç öldüğünde taht’a üvey abisi III. Fyodor (Teodor) Alekseyeviç Romanov geçti. O da 7 Mayıs 1682 tarihinde öldüğünde Fyodor’un çocuğu olmaması nedeniyle tahta kimin geçeceği anlaşmazlıkları çıktı. Sonunda zayıf ve hastalıklı üvey kardeşi V. İvan ile birlikte I. Petro ortaklaşa olarak tahta geçtiler. Fyodor’un ölümünün ardından 1682 ve 1989 yılları arasında üvey ablası Sofia Alekseyevna naiplik görevini üstlendi. Sofia’nın aşığı başdanışman Vasili Vasilyeviç Golitsın‘in ülkenin yönetiminde etkindi.

I. Petro, bu dönemde annesiyle birlikte Moskova‘nın dışındaki “Alman mahallesinde” yaşadı. Rusya‘ya gelen Avrupalılarla yakınlık kurarak uygarlıkları hakkında bilgi sahibi oldu. Burada Avrupalı askerlerden topçuluk ve istihkam eğitimi aldı. 14 yaşından itibaren gemilere büyük ilgi duydu. 1689’da annesinin zoruyla Eudoxia Lapoukine ile evlendi; ertesi yıl Alexis adında bir oğlu oldu. Son derece muhafazakar bir aileden gelen eşi ile hiç uyuşamadı.

I. Petro, 17 yaşında bir saray darbesiyle yönetimi ablasının ve Golitsın’in elinden aldı. 1694‘te annesinin ölümü ile ülke yönetiminin tek hakimi oldu. Tahtı Ivan’la paylaşmayı sürdürüyordu ancak devlet işlerinde Ivan’ın hiçbir rolü yoktu. 1696’da Ivan’ın ölümü ile tahtın tek sahibi oldu. Rus Çarı I. Petro, 1682 yılında tahta geçtiğinde Rusya uluslararası sahada etkinliği olmayan, sıradan bir devletti. Onun zamanında Rusya’da isabetli reformlar yapıldı ve Rusya büyük bir devlet olma özelliği kazandı.

‘Büyük Petro‘ olarak bilinen Rus hükümdar, Rönesans ve Reform döneminde yaptığı incelemeler ve deneyler sayesinde Rusya‘nın Avrupa‘nın gerisinde kalmasını önledi. Daha çok sıcak denizlere inme planlarından dolayı denizcilik ve gemicilikle ilgili incelemeler yapan Petro, şanından öte bir gemide en alt rütbede çalışarak ilginç kişiliğini ön plana çıkarmıştır. Osmanlılar bu yüzden Petroya ‘Deli Petro‘ lakabını takmıştır fakat söz konusu Prut Savaşı‘nda Osmanlı’nın karşısına büyük ve dayanıklı gemilerle gelince Deli Petro’nun adı Büyük Petro olarak anılmaya başlanmıştır.

Devletini genişletmeyi, dünya hakimiyetini ele geçirmeyi düşleyen I. Petro, bu amaçlarına ulaşmak için ticareti geliştirmenin önemini kavramıştı. Ancak Rusya kuzeyinde buzlarla kaplı denizler, güneyinde Osmanlı Devleti denetimi altındaki Karadeniz arasında sıkışmış bir ülke konumunda idi, ticarete uygun limanları yoktu. Petro, ticaret için sıcak denizlere inme gereğini fark eden ilk kişi oldu.

Petro’nun sıcak denizlere inme planını gerçekleştirmek için ilk girişimi Azak Kalesi‘nin kuşatılması idi. 1695 yılında ani bir baskınla Azak Kalesi’ni almayı denedi ancak deniz kuvvetlerinden yoksun Rus ordusu 96 günlük bir kuşatmadan sonra çekilmek zorunda kaldı. Bu başarısızlık üzerine Petro 1695-1696 kışında Don nehri kıyısındaki Voronej’de bir nehir donanması oluşturdu; kaleyi karadan ve denizden 31.000 asker ve 170 topla kuşatarak 6 Ağustos 1696 tarihinde teslim aldı. Asıl amacı Karadeniz’e ve ardından Boğazlara kadar gidebilmekti. Bu amacından hiç vazgeçmemiş ve bu politika kendisinden sonra da sürdürülmüştür.

Azak Kalesi kuşatması, Çar I. Petro‘ya donanmaya ve düzenli bir orduya sahip olmanın önemini göstermişti. Bu amaçla ülkeye yabancı uzmanlar davet etmek yerine soylu ailelerden seçilen gençlerin eğitim için İngiltere, İtalya ve Hollanda‘ya gönderilmesini emretti. Avrupa‘nın başarısının hangi koşullar altında geliştiği ve mümkün hale geldiğini öğrenmek; Avrupa’daki ilerlemeyi Rusya’ya taşımak istiyordu. Kendisi de denizcilik eğitimi için 1697 yılında bir Rus diplomat kılığında, kimliğini gizleyerek Avrupa‘yı dolaşmıştır. Sırasıyla Almanya, Hollanda ve İngiltere‘ye gitti. Marangozluk, tıp, gemi yapımcılığı üzerinde çalıştı. Bir yandan da Osmanlılar’a karşı Avrupa’daki müttefik arayışı içindeydi ancak bu arayışı sonuçsuz kaldı.

Venedik‘e gitmeyi planlarken Moskova‘da 1698 yılında çıkan Streltsy (Rus Tüfekçiler) ayaklanması nedeniyle Rusya‘ya döndü. Kendisini devirerek Sofiya’yı yeniden naibeliğe getirmek isteyen streltsıy’ı dağıttı. Yüzlerce askeri idam ya da sürgün ettirdi.

Avrupa seyahatinin sonunda kimi Avrupa adetlerinin Rus adetlerinden üstün olduğuna kanaat getiren Petro, tüm saraylıların ve memurların sakallarını kesmesini; batılı giysiler giymelerini istedi. Bu durum sakalını kesmeyen Rus aristokrasisi içinde büyük sıkıntı doğurunca boyarlara yıllık 100 ruble sakal vergisi karşılığında müsamaha gösterildi. Böylece sakal tıraşı Rus modernleşmesinin simgelerinden biri haline geldi.

Yeni yıl kutlamalarını 1 Eylül’den 1 Ocak’a aldı. Geleneksel Rus takvimi yerine Protestan takvimini kabul etti.

Petro hiç anlaşamadığı eşi Eudoxia Lapoukine’den bu Avrupa seyahatinden döndükten sonra 1698’de boşandı ve onu bir manastıra kapanmaya zorladı.

Avrupa Devletleri ile 16 yıldır savaşmakta olan Osmanlı Devleti‘nin gerek Azak Kalesi’ni kaybetmesi gerekse Venedik ve Avusturya karşısında aldığı yenilgiler nedeniyle barış istemesi üzerine savaşan taraflar arasında müzakereler başladığında Çar Petro ısrarla Kerç Kalesi’ni istedi. Bu istek kabul olmadığı için Karlofça’da Karlofça Antlaşması‘nı Rusya, Osmanlı Devleti ile barış imzalamadı; iki yıllık bir ateşkes imzalandı. Barış Anlaşması 1700’de imzalandı. Ruslar, İstanbul‘da sürekli elçiliğe sahip oldu. Azak Rus hakimiyetine girdi, Ortodoksların Kudüs haccı serbest bırakıldı.

Petro, Osmanlı İmparatorluğu ile ateşkes imzaladıktan sonra Baltık Denizi kıyılarına ulaşmak hedefine yöneldi. 1701’in şubat ayının sonuna doğru Biržai’de II. Augustus ile tanıştı. Prusya, Danimarka–Norveç ve Lehistan bir araya gelip Kuzey İttifakı’nı kurarak İsveç‘e savaş açtı.

Rusya‘nın ilk saldırısı 1700 yılında Narva Savaşı’nda eğitimsiz askerler dolayısıyla felaketle sonuçlandı. Savaş sırasında XII. Karl‘ın orduları sisli kar fırtınasını kendi avantajlarına kullandılar.

Petro, Narva’daki yenilgiden sonra ordusunu yeniden organize etmekle ve Avrupa şehirlerine benzer yeni bir şehir (Sankt Petersburg) kurmakla uğraştı. İsveç ile savaşı Polonya ve Litvanyalılar sürdürüyordu.

1708 yılında İsveç yeniden Rusya’ya saldırıya geçti. 28 Eylül 1708 tarihinde gerçekleşen Lesnaya Savaşı, Büyük Kuzey Savaşı’nın kaderini belirledi. Yenilen İsveç Kralı Demirbaş Karl, Moskova‘ya saldırıdan vazgeçip güneye hareket etti; Ukrayna‘da iaşe sorununu giderdikten sonra tekrar Moskova‘ya yürüdü ve büyük stratejik öneme sahip Poltova Kalesi’ni 1709 Mayıs’ında kuşattı. I. Petro, İsveç kralını Poltova Muharebesi’nde yendi. İsveç kralı yaralı olarak maiyetiyle birlikte Osmanlı toprakları yakınındaki Bender Kalesi’ne sığındı.

İsveç Kralı’nı takip eden Rus ordusunun Osmanlı sınırını geçerek tahribatta bulunması ile başlayan gelişmeler, İsveç Kralı Demirbaş Şarl‘ın Bender Kalesi’nden İstanbul‘a gönderdiği yardım dileyen mektuplarının da etkisi ile Osmanlılar’ın Rusya’ya savaş ilanına kadar vardı. Vezîriâzam Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, I. Petro’nun ordusunu 19 Temmuz 1711 tarihinde Prut Nehri kıyısında kuşattı. Rus ordugâhında büyük bir ümitsizlik hüküm sürmeye başladı. Teslim olunması fikrini onaylayan Petro, esir düşmesi halinde kendisini hükümdar olarak tanımamalarına dair senatoya hitaben bir emirnâme hazırladı.

Ruslar’ın görüşme talebi, saldırı hazırlığındaki Baltacı Mehmet Paşa‘nın yeniçerilere güvenmemesi nedeniyle kabul edildi ve görüşmeler beklenmedik bir seyir takip ederek 24 saat içinde sonuçlandı. 21 Temmuz’da imzalanan Prut Antlaşması’nı Petro 22 Temmuz’da tasdik etti. Rus ordusu serbest bırakıldı. Anlaşma sonucunda Azak tekrar Osmanlılara geçmiş ve Çar Deli Petro’nun Karadeniz’e açılma emelleri bir süre ertelenmiştir. Baltacı Mehmet Paşa‘nın I. Katerina‘dan etkilenerek sulh yapmak gerektiği fikrini savunduğu söylenmektedir.

Petro, 1712’de Ekaterina Aleksiyevna (I. Katerina) ile evlendi. Asıl adı Marta Elena Skavronska olan yeni eşi, 1703’te Çardan bir çocuk dünyaya getirdikten sonra Ortodoks olup adını değiştirmişti. Petro’nun bu evlilikten on bir çocuğu dünyaya geldi ancak içlerinden sadece Anna ve Yelizaveta adlı iki kızı yaşadı.

Çar Deli Petro, Avrupa şehirlerine benzeyen yeni bir şehri sıfırdan başlayarak inşa etme çabasını 1703 yılından beri sürdürüyordu. St. Petersburg şehrini, 1703 yılında Büyük Kuzey Savaşı sırasında İsveç’ten aldığı Neva Nehri deltasında kurmaya karar vererek Aziz Petro ve Pavel Kalesi’nin temelini 16 Mayıs 1703 günü atmıştı. 10 yıl boyunca Neva Nehri deltasında büyük bir bataklık alan ıslah edildi. Yeni şehrin ilk yapısı olan Aziz Petro ve Pavel Kilisesi’nden sonra birçok bina Amsterdam‘da olduğu gibi çamura gömülmüş direkler ve tahtalar ile kuvvetlendirilmiş temeller üstüne yapıldı. Rusya’nın ağaç mimarisinden farklı olarak Avrupa’dan getirttiği mimarlara şehrin planlarını, kanalizasyonunu ve binaların dağılımını çizdirdi. Fransa‘daki Versailles Sarayı ile boy ölçüşecek derecede ihtişamlı bir kışlık saray (bugünkü Hermitage Müzesi) ile çizimlerini bizzat kendisinin yaptığı bir yazlık saray inşa ettirdi. Petersburg, 1712‘de başkent ilan edildi.

Petro, Prut Antlaşması‘nı imzaladıktan sonra anlaşma hükümlerini yerine getirmemişti. Osmanlı Devleti, anlaşma hükümlerinin yerine getirilmesi için Rusya‘ya iki defa daha savaş ilân etti. Osmanlı padişahı III. Ahmet‘in sefer kararı alarak İstanbul’dan Edirne’ye hareket etmesi üzerine Petro kaygıya kapılarak bir özür mektubu gönderdi ve hemen görüşmelere başlanmasını diledi. Edirne’de yapılan görüşmelerin sonunda 24 Haziran 1713 tarihinde imzalanan Edirne Antlaşması ile iki taraf arasındaki anlaşmazlıklara geçici olarak ara verildi.

Petro, Edirne Antlaşması’ndan sonra yeniden tüm çabasını Kuzey Savaşı üzerine yoğunlaştırdı. Türk topraklarında beş yıl kalan İsveç kralı XII. Karl 1714 yılında memleketine dönmüştü. Petro, o yıl denizlerdeki ilk büyük zaferini (Gangut Savaşı) kazandı. Bu arada Avrupa‘ya geziler yaparak çeşitli başarılar elde etti. Ünlü bilim adamı Herman Boerhaave‘yi görmek için 1716-1717 yıllarında Hollanda‘yı ziyaret etti. Sonra Fransa‘yı ziyaret etti. Prusya Krallığı ve Brunswick-Lüneburg Seçmenleri’nin desteğini aldı. Demirbaş Karl hala savaşı sürdürüyor, pes etmeyi reddediyordu. Ancak 1718’de gerçekleşen ölümünün ardında barış mümkün olabildi. Nystad Barış Antlaşması imzalandı ama halen süren gerginlik yüzünden ancak 1720’de imzalanabildi. Bu anlaşmadan dolayı senato Petro’ya “Büyük” ve “İmparator” sanlarını verdi.

Orta Asya, Hazar ve Sibirya bölgelerine araştırma grupları gönderen Petro, 1722 yılında İran‘ın zayıflığından faydalanarak Hazar bölgesine işgale başladı. Hazar Denizi’nin batı ve güney kıyılarını askeri yardım karşılığı İran’dan aldı. Bu sefer sırasında sağlığı bozuldu.

Evlilikleri :
1.eşi: Eudoxia Lopukhina (e. 1689–1698). Aleksey Petroviç (d. 28 Şubat 1690) adında bir oğlu oldu.
2.eşi:I. Katerina (e. 1712–1725). Yelizaveta (d. 29 Aralık 1709) ve Anna Petrovna (d. 7 Şubat 1708) adlarında ve Peter Petrovich (d. 1719), Natalia Petrovna (d. 1718), Margarita Petrovna (d. 1714), Catherine Petrovna (d.1707), Pavel Petrovich (d.1717) adlı çocukları oldu.

I. Petro, 8 Şubat 1725 tarihinde St. Petersburg, Rusya‘da 53 yaşında ölmüştür.