Battani kimdir, Astronom, astrolog ve matematikçi
Arap astronom, astrolog ve matematikçi’dir. Bir yılı 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüştür. Battani devrinin en önemli astronomlarından ve matematikçilerindendir.
Battani, 850 yılında Harran’da doğmuştur. Tam adı Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani’dır.
Battani, bir yılı 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak ölçmüştür. Ayrıca Sin x = a cos x eşitliğini buldu.
Rakka’da özel bir gözlemevi kurmuş ve burada 887-918 tarihleri arasında son derece önemli gözlemler yapmıştır. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru bir biçimde belirlemeye çalışmıştır. Güneş ve Ay tutulmaları ile ilgilenmiş, mevsimlerin süresini büyük bir doğrulukla hesaplamıştır. Ayrıca, ekliptiğin eğimini de başarmıştır.
Aynı zamanda matematikçi de olan Battâni, bu alanda da son derece önemli çalışmalar yapmıştır. Sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantı gerçek anlamda ilk defa kullanan bilim adamının Battâni olduğu söylenmektedir. Battâni, çalışmaları sırasında bazı temel trigonometrik bağıntılara ulaşmış ve bunları astronomik hesaplamalarda kullanmıştır.
M.Charles, “Geometride Metodların Tarihî Görünümü” adli eserinde, Battânî´den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade eder ve bu tabirleri güneş saati hesaplamasında bulduğunu, ona uzayan gölge adını verdiğini, buna modern geometride “tanjant” dendiğini belirtir. Battânî´nin senelerce önce kullandığı buluşları Batı asırlarca sonra kullanabilmiş ve onlara sahip çıkmıştır. İslâm Tarihi Araştırıcılarından Prof. Philip Khuri Hitti “Muhtasar Arap Tarihi” eserinde şunları kaydeder: “Şüphesiz matematik bilginleri tanjant hakkında Battânî’den ancak beş asır sonra bilgi sahibi olabildiler. (Alman astronom ve matematikçisi) Regiomantanus (1436-1476) bununla müşerref olduğu halde ondan bir asır sonra yaşayan Kopernik (Copernicus,1473-1543) bunu tanımıyordu.”
Battani, 929 yılında Samarra, Irak’da 79 yaşında ölmüştür.
Eserleri :
1. Kitâbü Mârifet-il Metâli-il Bürûc fî mâ beyne erbe-il felek:
On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki doğuş yerlerinin bilinmesi:
Ay´in tutulması, ay ve yıldızların doğuş yerlerinden bahseder. Dunthorn 1794´te ayın asırlık hızını hesaplarken Battânî´nin ay ve güneş tutulmalarıyla ilgili rasatlarından oldukça faydalanmıştır. Boylamları 0° den 36° ye kadar kıymetlerine tekabül eden yıldızların doğuş yerlerini gösteren bir katalogdur. Böylece bir cetveli ilk defa ilim dünyasına kazandıran Battânî olmuştur. Daha önce yapılan Habas el-Hasîb adli ziycde (yıldız katalogu) böyle bir cetvel bulunmamaktadır.
2. Risâletünfî tahkîk-i akdâr-il ittisâlât:
Yıldızların Yanyana gelme ölçülerinin araştırılması hakkındaki kitapçık: Yıldızların enlemlerinden faydalanarak ışıklarını göndermelerini küresel trigonometriden faydalanarak izah etmektedir.
3. Serh-ul Makâlât-il erbai li-Batlamyus:, Batlamyus´un “Dört Kitap” adlı eserinin açıklaması.
4. Ez-Zîyc:
Astronomiden bahsetmektedir. Battânî´nin en önemli ve günümüze kadar gelebilen tek kitabıdır. Eser Battânî´nin rasatlarından elde ettiği neticeleri de içine almaktadır. Bu eser yalnız İslâm dünyasında değil Orta çağda ve Rönesansın ilk devrelerinde Avrupa küresel trigonometri üzerinde derin tesirler icra etmiştir.
Kitap Kral X.Alfons(öl.1284) tarafından Arapçadan İspanyolca´ya tercüme ettirilmiştir. 1143 yılında İspanya´da Robertus Retinensis tarafından tercüme edilmis ise de günümüze kadar gelemeden kaybolmuştur. Ayrıca kitap 12.yüzyılın ilk yarısında Tivoli´li Piato Tiburtinus tarafından Latinceye cevrilmistir.
Ayrıca Regiomantanus(1436-1476), Sabiî Cetvelleri adıyla şöhret bulan bu ziycleri astronomiye ait önsözüyle bir serhini Latince´ye çevirmiştir. Önsöz 1537´de Fergânî (?-860) nin eseriyle birlikte Nürnberg´de basılarak Avrupa ilim dünyasına sunulmuştur. 1645´te de Bolonya´da tek eser hâlinde “Johannes Regiomontanus“´un bir kaç ilavesiyle “Albategnius (Battânî)´un Astronomi ilmine dair Eseri” adi altında Latince bir başlıkla yayınlanmıştır.
Kopernik (1473-1543)de bu İslâm âliminin eserleriyle etraflıca ilgilenmiş ve çok istifadeler etmiştir. Onun eserleri 1800 yılında bile Kahire´li Ibni Yunus (?-1009)´un eserleriyle birlikte Fransiz Laplace(1749-1827)´in incelemelerinde yardımcı olmuştur. Bu Ziyc Dogu´da Ilhânî Ziyc çıkıncaya kadar kullanılmıştır.
Battânînin astronomideki hizmetlerini yad etmek isteyen Bati, Ay´a onun da ismini verdi. Ay haritalarında, Bati´da olarak kaydedilmiştir.
