Ebussuud Efendi kimdir, Osmanlı Devlet Adamı, Şeyhülislam, kazasker, kadı, müderris
Ebussuud Efendi, 30 Aralık 1490 tarihinde Çorum, İskilip’e bağlı bir eski yerleşim yeri olan İmad (Direklibel)’da doğmuştur. Tam adı Mehmed Ebussuud Efendi’dir. Mutasavvıf Muhyiddin Mehmed’in oğlu, anne tarafından da Ali Kuşçu‘nun torunudur.
Önce babasından, sonra Müeyyedzade Abdurrahman Efendi ile Karamanlı Seyyid Süleyman’dan ders aldı. II. Bayezid döneminde padişahın dikkatini çekerek “çelebi ulûfesi” denen 30 akçe ile taltif edilmiş, bilâhare Seyyidî Efendi’nin kızı ile evlenmiştir. 1516 yılında İnegöl İshak Paşa Medresesi’ne müderris olarak atandı. 1520 yılında bu görevinden alındı. Kısa süre sonra Davud Paşa, 1522 yılında Mahmud Paşa, 1525 yılında Gebze, ertesi yıl Bursa ve 1528 yılında da İstanbul Fatih sahn-ı seman medreselerinin müderrisliklerine getirildi. 1533 yılında önce Bursa, sonra İstanbul kadısı oldu. 1537 yılında Kanuni Sultan Süleyman‘ın Korfu Seferi’nde Rumeli Kazaskerliği’ne getirilerek sekiz yıl bu makamda görev yapmıştır. 1545 yılında Fenarîzâde Muhyiddin Efendi’nin yerine Şeyhülislamlığa getirildi. Ölünceye kadar tam 30 yıl bu makamda kalmıştır.
Fatih Sultan Mehmed döneminden (1432- 1481) sonra doğan 1490-1574 yılları arasında yaşayan Ebussuud Efendi, 1545 yılında şeyhülislamlığa yükseltildi ve vefat edinceye kadar bu görevde kaldı. Ebusuud Efendi Kanuni Sultan Süleyman‘a “Kânuni” adını kazandıran kânunların mimarıdır. Özellikle o devirde şiddetle ihtiyaç olan ârazi kanunnamesini yazdı, Tımar ve Zeametleri sisteme soktu. II. Selim döneminde verdiği fetvayla Kıbrıs‘ın fethinde önemli rol oynadı.
Süleymaniye Camiî’nin temel atma merasimini Ebussuûd Efendi icrâ etmiştir. Ebussuûd Efendi gayet çalışkan, müderrisliği esnasında derslerini kaçırmayan, müftülüğünde de her gün pek çok meselede fetvalar veren bir kimsedir. Bir gün sabah namazından ikindiye kadar 1413 fetva verdiğini kendisi ifade etmektedir.
Ebussuud Efendi’nin İskilip ve İstanbul’da yaptırdığı çok sayıda cami, medrese, okul, çeşme gibi dönemi için önemli yapı vardır. Kanuni Sultan Süleyman tarafından takdir edilen Ebussuud Efendi II. Selim zamanında da önemini kaybetmedi. Osmanlı Şeyhülislamları arasında daha çok verdiği fetvalarla tanınır. Türkçe, Arapça ve Farsça bilgisi mükemmel olan Ebussuûd Efendi, daha ziyade Türkçe şiir ve manzumeler kaleme almıştır. Kendisine manzum olarak sorulan sorulara da manzum cevaplar verdiği, Hafız Divanı’nı zamanının mutaassıplarına karşı müdafaa ettiği bilinmektedir.
Ebussuud Efendi, hocalarından Seyyid Karamânî’nin kızı Zeynep Hanım’la evlenmiş, bu evlilikten üçü kız beşi oğlan sekiz çocuğu olmuştur. Oğullarından Mehmed Çelebi Halep kadılığı yapmış, Mustafa Çelebi ise Anadolu ve Rumeli Kazaskerliği görevlerinde bulunmuştur.
Memleketi İskilip’e babasının türbesi yanında cami, imaret ve mektep; Kırım’ın Kefe şehrinde cami; İnebahtı’da mescid; Şehremini Ereğli mahallesinde sıbyan mektebi; İstanbul’da Macuncu Odabaşı mahallesinde çeşme ve hamam yaptırmıştır.
Ebussuud Efendi, 23 Ağustos 1574 tarihinde İstanbul’da 83 yaşında ölmüştür. Ebussuud Efendi’nin kabri, Eyüp’te kendi yaptırdığı bir okulun bahçesindedir.
Soyu, Rumeli Kazaskerliği’ne kadar yükselen küçük oğlu Mustafa Efendi’den devam etmiştir.
2011 yılında başlayan “Muhteşem Yüzyıl” dizisinde Ebussuud Efendi karakterini; vefatına kadar Tuncel Kurtiz canlandırmıştır.
Kanuni döneminde, Osmanlı yasalarına yaptığı katkılara rağmen Ebussuud Efendi, Anadolu’da Kızılbaş olarak nitelendirilen Türkmen Alevileri için verdiği acımasız fetvalarıyla bilinir. Verdiği fetvalar arasında:
gibi, günümüzde de bilinen fetvaları yer alır.
Eserleri:
Tefsir:
– İrşadü’l-Aklu’s-Selim Mezaye’l-Kitabü’l-Kerim (Arapça tefsir)
– Maâk’dü t-tarrâffi evveli sureti’l-Feth minel-Keşşâf
– Tefsirü sureti’I-Furtan
– Tef sini sureti’I Müminin
– Risale fi bahsi imâni’l-Firavn
Hukuk:
– Fetavayı Ebussuud Efendi
– Kanunname-i Ali Osmani (Fatih devrine adını veren kanun)
– Maruzaat (çeşitli fıkhî ve ameli hükümler)
– Arâzî-yi Harâcıyye ve Oşriy-ye Hacında Kanun ve Fetvalar
– Risale fi vakfı’I-men kül ve’n-nufçûd
– Bidâatü’l-kadî li-ihtiyâcihi fil-müstakbel ve’l-mâzî
– Fe-tâvâ Kâtiblerine Tenbih
– el-Fetva’l müteallikti bı-beyânı’I-valftı’I-muteber e lı’l-hasad ve istihlâk) I-galat
– Gamezâtü I-melih fi evveli mebâhisi kasri’l-âmm mine’t-Telvîh
– Sevâkjbii’l-enzâr fi evâılı Menârı’l-envâr
– Hasmü’l-hılâffi’l-mesh ale’l-htfaf
– Risale fi val^fi’I-arazî ve bazı âhkami’l-vakj
– Rishile fi tescili’I-evkaf Risale fi vakfı’t-tâvahîn ale’I-arzı’l-mevkûfe li’l-gayr
– Öşür Hakkında Risale
Dil ve edebiyat:
– Calatüt-ı Ebussuud (Gala-tât-ı Avam)
– el-Kasîdetü’l-mîmiyye
– el-Kasâidü’l-Arabiyye
– Ka-sîde fi nsai’s-Sultân Süleyman
– Münşeat-ı Ebussuud
– Galatat (yanlış kullanılan kelimeler)
– Kaside-i Mimiyye (Arapça şiir)
– Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili’l-Menâr
– Ğamazâtu’l-Melih
– Sevâkibü’l-Enzâr fi Evâili Menâri’l-Envâr fi’l-Usûl
Akaid :
– Risale fi beyanı’I -kaza ve’l-kader
Tıp:
– Risale li-ecli’ttaûn
– Duânâme-ı Ebussu-ûud (Duaname yalın bir dil ile yazılmış dualar ve hadisler)
– Risale fi ediyeti’l-me’sûre
– Risale-i Mergûbe
– Mecmua-ı Deavât
