Köprülü Mehmet Paşa kimdir, 15 Eylül 1656 – 31 Ekim 1661 tarihleri arasında padişah IV. Mehmet zamanında Osmanlı Devletinde sadrazamlık yapmıştır.
Köprülü Mehmet Paşa, 1575 yılında Arnavutluk’un Berat sancağına bağlı Rudnik (Ruznik) köyünde doğmuştur. Babasının adı Hüseyin’dir. Gençliğinde İstanbul’a getirilerek Osmanlı sarayında hizmete alındı. Buradaki ilk görevi hassa aşçıları neferliği oldu. İyi bir tahsil ve terbiye görerek yetiştirildi. Daha sonra Hüsrev Paşa’ya bağlanarak, büyük odalı zümresine (saray adap ve erkânının öğrenildiği yer) daha sonra hazine-i amire (devlet hazinesi) hademeliğine geçti.
1623 yılında Geçimsizliği ve itaatsizliği yüzünden sipahilik görevi ile saraydan çıkarıldı. O dönemde Amasya‘ya bağlı Köprü (Vezirköprü)’de Ayşe Hanım’la evlendi.
Sadrazamlığa getirilen koruyucusu Boşnak Hüsrev Paşa’nın hazinedarlığını yaptı, onun katlindenvodalıklarda, sekiz ay kadar da Amasya‘da sancak beyliğinde bulundu. İstanbul’a dönüşünde ihtisap ağalığı (belediye işleriyle görevli memur) tophane nazırlığı, sipahiler ağalığı, cebecibaşılık (harp aletleri levazımı yapan sınıfın amiri) gibi çeşitli görevler üstlendi.
Çorum sancakbeyi olarak katıldığı Bağdat seferinde (1638-1639) yaralandı, bu sırada Serdar-ı Ekrem (başkomutan) ve sadrazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa‘nın hizmetine girdi. ) rikâb-ı hümâyun (sadaret kaymakamı) kapıcılar kethüdası (kâhya) ve mîrâhur (saray ahırları yöneticisi) oldu. Arkasından yeniden Amasya Sancak Beyliğine getirildi.
Kemankeş Kara Mustafa Paşa‘nın yerine sadrazamlığa getirilen Sultan-zade Semin Mehmet Paşa tarafından Trabzon beylerbeyliğine atandı. Görevden alındıktan sonra bir süre boşta kaldı, 1647 yılında yedinci hasekiye paşmaklık olarak verilen (padişah eşlerine verilen toprak) Şam eyaletinin mütesellimliğine (vali vekili) (yönetici) getirildi. O sırada isyan eden Sivas valisi Varvar Ali Paşa üzerine Karaman valisi sıfatıyla gönderildi, Çankırı yöresinde Ali Paşa’ya yenilerek esir düştüyse de İpşir Mustafa Paşa tarafından kurtarıldı.
Ertesi yıl Katırcıoğlu Mehmed’in üzerine gönderildi, onu af dilemeye razı ederek olası bir savaşı önledi. Köprülü Mehmet Paşa bir süre Köprü kasabasına çekilerek orada yaşadı. İpşir Mustafa Paşa’nın sadaret makamına gelişi üzerine Trablusşam eyaleti valiliği kendisine verildi. Fakat buraya gitmeden görevi elinden alındığı için yeniden Köprü kasabasına döndü.
1648-1656 tarihleri arasında Köstendil, iki kez de Trablusşam valiliği yaptı. Köprülü Mehmet Paşa’nın görevde geç yükselmesinin sebebi, tahsili olmaması ve sarayın “Birun” denen dış hizmetlerinde kullanılması idi.
Köprülü lakabı, Amasya’ya bağlı Köprü kasabasından evlenip orada ikamet etmesindendir. Köprü kasabasının yönetici Yusuf Ağa’nın kızı olan Ayşe Hanım ile evlendi. Kasabaya sonradan Vezirköprü denilmesi Mehmet Paşa ile bu münasebeti dolayısıyladır.
Osmanlı Padişahı Sultan I. İbrahim 1648 yılında tahttan indirilerek yerine 7 yaşındaki oğlu IV. Mehmet padişah oldu. Bundan sonraki yıllarda Çanakkale Boğazı önlerinde Osmanlı donanmasının bozguna uğraması sonucu Bozcaada, Semadirek, Limni adalarının Venedikliler tarafından ele geçirilmesi gibi olaylarla geçen bu dönem, Osmanlı devletinin en karışık ve huzursuz dönemlerinden biridir. Anarşi, rüşvet, zorbalık, kısa aralıklarla yapılan sadrazam değişiklikleri valide Hatice Turhan Sultan‘ın (padişahın annesi) saltanat naibi sıfatıyla gösterdiği çabalara karşın devleti zayıflatmış bulunuyordu.
Köprülü Mehmet Paşa, 15 Eylül 1656 tarihinde Sadrazamlığa tayin edildi. Valide Hatice Turhan Sultan Köprülü Mehmet Paşa ile görüştü ve onu sadrazam yapmak istediğini bildirdi. O esnada 80 yaşında olan Köprülü, kendisine geniş yetkiler verildiği ve aleyhine hile koparanların sözlerine itibar edilmeyeceğine söz verildiği takdirde sedâreti kabul edeceğini bildirmiş ve kendisine çok geniş yetkilerin verilmesi üzerine 15 Eylül 1656’da sadrazamlığı kabul etmişti.
Mehmet Paşa idareyi ele alır almaz derhal anarşiyi bastırma yoluna gitmiş ve zorbaları birer birer yakalatarak cezalarını vermişti. IV. Murat gibi, ordu intizam altına alınmadan devletin kargaşadan kurtarılamayacağına ve huzurun temin edilemeyeceğine inanan Köprülü Mehmet Paşa, ordudaki zorbaları temizleyerek, disiplini kurmaya muvaffak oldu.
İstanbul’daki karışıklıklarda, yeniçeri kıyafetine soktuğu Hıristiyanlar vasıtası ile Müslüman ahaliyi zarara uğratan ve Eflak voyvodası Konstantin’e halkı isyana hazırlamasını isteyen bir mektup gönderen Fener Rum Patriği III.Partemies‘i idam ettirdi.
İstanbul’daki ulema sınıfı arasındaki kargaşalığı önledi ve bu sınıfın huzurla hizmet görür hale gelmelerini sağladı.
Devlet bünyesinde asayişi muhafaza edip, huzur ve intizamı ikame ettikten sonra orduyu toplayarak sefere çıktı. Çanakkale Boğazını kapatmış olan Venediklilerin üzerine yürüdü. Kaptan Topal Mehmet Paşa’nın denizden, kendisinin karadan yaptığı taarruz neticesinde Venediklileri boğazdan attı ve Venedik işgali altındaki Bozcaadayı 31 Ağustos 1657’de ve Limni adasını 15 Kasım 1657’de geri aldı.
Ardından, Eflak, Boğdan ve Erdel meselelerini ele aldı. Bu havalideki isyanları bastırdı. isyan eden Erdel üzerine, 1658 yazında sefere çıktı. 1 Eylül 1658’de Erdel’in kapısı vaziyetindeki Yanova teslim alınıp, Prens Georges Rakoczy kaçınca, yerine Akos Borcsai tayin edildi. Yanova, Şebes ve Lagoş şehirleri Osmanlı Devletine katıldı. Erdel’in haracı kırk bin altına çıkarılıp, elli bin kuruş harp tazminatı alındı.
Osmanlı ordusunun Avrupa kıtasında seferde olmasını fırsat bilen Celaliler, Anadolu’da harekete geçti. Bunun üzerine Avrupa seferi dönüşünde Anadolu’daki Abaza Hasan Paşa isyanını da başarıyla bastırdı ve Anadolu’da huzuru temin etti. İsyanın bastırılmasında, Diyarbakır Valisi Murtaza Paşanın çok hizmeti geçti.
Anadolu’da güvenlik ve sessizliğin sağlanması üzerine, Temmuz 1659 padişah IV. Mehmet ile birlikte Bursa gezisine çıktı.
1659’da Kırım Tatarları ile birlikte Rus ordusunu dağıttı.
Köprülü Fazıl Ahmet Paşa ve Köprülü Fazıl Mustafa Paşa oğullarıdır. Kendisinden sonra oğulları, Köprülü Fazıl Ahmet Paşa ve Köprülü Fazıl Mustafa Paşa sadrazam olarak devlete hizmet etmişlerdir.
Köprülü Mehmet Paşa, 31 Ekim 1661 tarihinde Edirne‘de 86 yaşında ölmüştür. İstanbul’a getirilerek Çemberlitaş yakınında yaptırdığı kütüphanesinin bahçesindeki türbesine defnedildi. Öldüğü sırada Şam’da bulunan oğlu Köprülü Fazıl Ahmet Paşa, İstanbul’a çağrıldı ve IV. Mehmet tarafından Sadrazam yapıldı.
Köprülü Mehmet Paşa, devleti içine düştüğü kötü durumdan kurtarmış olmakla beraber, tarihçiler tarafından merhametsizliği dolayısıyla tenkit de edilmiştir. Rakiplerini ezmiş, isyan ruhunu Anadolu’da yok ederek en büyük Celali isyanına son vermiştir. Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, onu “hunhar” diye nitelendirirken, özellikle tarihçi Naima onu, devleti içinde bulunduğu zor durumdan çıkaran, refah ve huzuru sağlayan büyük bir devlet adamı olarak görür.
Köprülü Mehmet Paşa, sadrazamlığı sırasında Yeniçeri Ocağı’nı disiplin altına aldı. Ulufe (Kapıkulu ve Acemi Ocağı mensuplarına üç ayda bir verilen maaş) dağıtımındaki yolsuzluklara el koymuş ve iktidarını sağlamlaştırmak için daha sadâretinin başlarında kendisine bağlı bir istihbarat teşkilâtı kurmuştu. Gemilerdeki kürekçilerin mağduriyetini önlemek üzere “kürekçi akçesi” adı altında bir ödenek kurmuş, her cuma divan toplantısından sonra mevali (yüksek dereceli bilim insanları) ve müderrislerin sadrazamı Arz Odası’nda ziyaretlerini gereksiz bularak kaldırmış, kubbe vezirlerinin sayısını da azaltmıştı. Ayrıca Turhan Valide Sultan’a çok büyük bir saygı göstererek padişah üzerinde etkili olmuştu.
Köprülü, kendisinden sonra sadaret makamına geçecek olan oğulları, akrabaları ve damatlarıyla XVII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren devlet yönetiminde ön sırada yer almış Köprülüler ailesinin de kurucusu olmuştur.
Döneminde yaptırdığı bazı eserler şunlardır:
Yanova: Cami, mektep, dükkanlar, Körös nehri üzerinde değirmen.
Turhal: Han
Vezirköprü: Çeşme, namazgah, su yolu.
Lefke: Karaoğlan-Beli denilen yerde cami, mektep, han.
Şam: Cisr Şugur’da cami, mescit, mektep, han.
Gümüşhacıköy: Cami, mektep, han.
Bolu sancağı: Taraklı kasabasında cami ve mektep.
Hendek ile Sapanca arasında uzun bir köprü
